NORM-VET er eit overvakingsprogram for antibiotikaresistens hos dyr og mat i Noreg, finansiert av Mattilsynet. Veterinærinstituttet gjer analysearbeidet og utarbeider ein årleg rapport som også omfattar forbruk av antibiotika til dyr, inkludert oppdrettsfisk. I tillegg har det sidan 2014 vore eige overvakingsprogram for MRSA hos svin.
Totalt er det analysert over 35 000 prøvar i overvakinga av antibiotikaresistens gjennom desse 25 åra.
– Jubileumsrapporten har blitt eit dokument som mellom anna viser korleis tiltak har vore vellykka og resultert i nedgang i førekomst av spesielle resistente bakteriar. Dette har bidrege til at vi har ein god situasjon når det gjeld antibiotikaresistens hos dyr, seier forskar og prosjektleiar Anne Margrete Urdahl ved Veterinærinstituttet.
– Norsk husdyrnæring har gjennom mange år lagde stor vekt på å førebyggje og nedkjempe sjukdommar, seier fagdirektør Synnøve Vatn i Animalia. Veterinærar og bønder har lojalt følgt tilrådde tiltak og dette har gitt ein unik og gunstig situasjon, slik det blir dokumentert gjennom både NORM-VET og MRSA-programmet, seier Synnøve Vatn, fagdirektør for dyrehelse- og dyrevelferd i Animalia.
– Friske dyr treng ikkje antibiotika. Innsatsen for å halde dyra friske, kombinert med oppslutning om felles mål for å få ned antibiotikabruken, har vist seg i forbrukstala. Til matproduserande landdyr har vi aldri sett lågare antibiotikabruk enn i 2024, seier Kari Olli Helgesen. Ho er forskar ved Veterinærinstituttet og har ansvar for forbruksdelen i rapporten.
– Samarbeidet mellom forsking, forvaltning og næring gjennom desse 25 åra viser kor kraftfullt det kan vere når kunnskap blir delt og ansvar blir teke saman. Tilliten og det samarbeidet vi har utvikla, har vore eit solid fundament for alt vi har fått til. Eg meiner NORM-VET er eit svært godt døme på korleis vi kan jobbe for felles mål og oppnå resultat, seier Toril Kongsrud, Direktør, Tilsynsdivisjon mat og grensekontroll i Mattilsynet.
Stadig synkande forbruk av antibiotika
Sjølv med den lågaste antibiotikabruken i Europa til matproduserande dyr, har Noreg klart å redusere forbruket ytterlegare. Då Norm-VET-rapporten kom ut første gong i 2000 hadde forbruket til matproduserande landdyr nettopp blitt redusert med 40 % på 5 år etter industrien sitt eige initiativ til reduksjon. I den nasjonale strategien mot antibiotikaresistens for 2015-2020 var målet 10 % reduksjon til, medan fasiten i 2020 var 23 % reduksjon i forbruket til storfe, gris, sau, geit og fjørfe. Til oppdrettsfisk har rapporten dokumentert eit lågt forbruk av antibiotika i alle 25 åra, trass i ein meir enn dobling i produksjonen av fisk per år. Til kylling har vi dokumentert at utfasinga av narasin som fôrtilsetning skjedde utan auke i antibiotikabruk i næringa. Forbruksutviklinga gjennom 25 år er dokumentert i jubileumsrapporten.
Veterinærinstituttet har brukt salsdata for antibiotika samla inn av Folkehelseinstituttet, forbruksdata for antibiotika frå Mattilsynets Veterinært legemiddelregister og salsdata for koksidiostatika frå Mattilsynet for å rapportere forbruk av antimikrobielle legemiddel i 25 år.
Antibiotikaresistens
Overvakinga av antibiotikaresistens innan veterinær sektor, dvs. hos dyr, i fôr og i mat, er svært omfattande med mange involverte frå mange aktørar.
– Mange har bidrege til at vi i Noreg år etter år har ei god oversikt og kan dokumentere status på både bruk av antibiotika og førekomst av antibiotikaresistens, seier Urdahl..
Gjennom desse åra er over 35 600 prøvar samla inn i dei to overvakingsprogramma vi har for antibiotikaresistens, dvs. i programma NORM-VET og MRSA hos gris. Av desse prøvane er litt over 25 000 frå friske dyr, 10 000 frå matvarer og 600 frå fôr.
Bakteriar isolerte frå dei innsamla prøvane er testa for om dei er sensitive eller har nedsett sensibilitet for ei rekkje antibiotika, talet på bakteriar som er testa har gjennom åra komme opp i over 31 000. Over 20 000 bakteriar frå prøver frå friske dyr og 5500 bakteriar frå sjuke dyr er undersøkte. I tillegg er det undersøkt rundt 5000 bakteriar frå matvarer og fôr.
NORM-VET gir ei oversikt over førekomsten av antibiotikaresistens i mikrobar frå fôr, dyr og mat over tid, medan målet for overvaking av MRSA hos svin er å identifisere MRSA-positive besetningar.
Unik strategi mot MRSA hos gris
Styresmaktene bestemde tilbake i 2015 at MRSA ikkje skulle etablerast i norsk svinehald og det blei oppretta eit omfattande overvakingsprogram for MRSA hos svin.
Påvising av MRSA hos gris blir følgd opp med smittesporing i kontaktbesetningar, depopulasjon av positive besetningar, restriksjonar på sal av dyr, ekstra vask og desinfeksjon av dyrerom før re-populasjon med gris frå MRSA-negativ besetning.
– Denne strategien har vore ein suksess, noko overvakinga viser. Det har ikkje vore funn av MRSA-positive besetningar sidan 2019. Noreg er åleine om denne strategien. Førekomsten i andre land er sannsynlegvis så høg no at det ikkje er mogleg for dei å gå inn for ein liknande strategi som den vi har teke i Noreg. Godt og tett samarbeid mellom styresmakter, forvaltning og næring har vore avgjerande for at MRSA strategien har vore vellykka, seier Urdahl.
Kritisk viktige antibiotika
Det tette samarbeidet har vore essensielt òg ved påvising bakteriar resistente mot antibiotika som er kritisk viktige for behandling av spesielle infeksjonar hos menneske.
Karbapenem-resistente bakteriar er i denne kategorien og blei for første gong påviste i norske produksjonsdyr i 2023. Desse multiresistente bakteriane blei påviste i ei storfebesetning. Etter restriksjonar og vidare oppfølging på garden, testa dyra negativt etter nokre månader, og ingen andre positive besetningar blei påviste.
Ei anna resistensform det er ønskjeleg at blir halde på lågast mogleg nivå i dyrepopulasjonen er bakteriar som er resistente mot 3. og 4. generasjons cefalosporinar. I 2011 blei det vist at førekomsten av desse hos kylling var svært høg, over 40 % av kyllingflokkane var den gongen positive. Næringa sette då inn tiltak med m.a. omfattande prøvetaking, fokus på hygiene og biotryggleik, og dessutan krav til eksportørar. Desse tiltaka hadde svært god effekt og medførte ein rask nedgang i førekomst som dokumentert i NORM-VET der førekomsten sidan 2018 har lege svært lågt hos kylling. Førekomsten hos dei andre dyreartane er òg låg.
