Aviær influensa (AI)

Høgpatogen aviær influensa hos ville og tamme fuglar er ein liste 1-sjukdom, og mistanke om eller påvising av sjukdomen skal straks meldast til Mattilsynet.

Aviær influensa kan ramme en rekke fuglearter, inkludert fjørfe. Foto: Colourbox

Smittestoff og smittevegar

Aviær influensa kjem av infeksjon med influensa A-virus, som høyrer til virusfamilien Orthomyxoviridae. Influensa A-virus blir delt inn i subtypar basert på dei to overflateproteina hemagglutinin (HA) og neuraminidase (NA). Hos fuglar er det identifisert 16 ulike HA-variantar og ni ulike NA-variantar, som kan kombinerast på forskjellige måtar. Aviære influensavirus kan klassifiserast som høgpatogene eller lavpatogene. Alle naturleg førekomande høgpatogene aviære influensavirus (HPAI-virus) som har vorte isolert så langt, har vore av subtype H5 eller H7. HPAI-virus er vanlegvis svært sjukdomsframkallande og kan føre til høg dødelegheit blant dei fleste ville og tamme fugleartar. Tidlegare vart sjukdom forårsaka av slike virus kalla hønsepest (fowl plague), men i dag blir det referert til som høgpatogen aviær influensa (HPAI).

Lavpatogene aviære influensavirus (LPAI-virus) sirkulerer naturleg blant villfugl, spesielt blant akvatiske fuglar, og er vanlegvis lite sjukdomsframkallande. Globalt kan LPAI-virus òg finnast i hobbyfjørfeflokkar, hos andre fuglar i fangenskap eller i kommersielle fjørfeflokkar. I Europa og USA viser etablerte overvakingsprogram at aviære influensavirus sjeldan blir påvist i kommersielle fjørfebesetningar. I Asia, Midtausten og delar av Afrika er situasjonen rundt førekomsten av LPAI-virus blant fjørfe og fuglar i fangenskap mindre kartlagt. LPAI-virus av subtype H5 eller H7 kan gjennom mutasjonar utvikle seg til å bli høgpatogene.

Arvestoffet til influensa A-virus, som består av åtte gensegment, endrar seg ofte, både gjennom mutasjonar og ved utveksling av gensegment mellom ulike subtypar, kjent som reassortering.

Influensa A-virus er kappevirus, noko som betyr at viruspartiklane er omgitt av ein lipidmembran. Denne lipidkappa gjer viruset relativt følsamt for desinfeksjonsmiddel, så lenge viruspartiklane ikkje er beskytta av til dømes organisk materiale. Kappevirus har dårlegare overlevingsevne i miljø som er tørre, varme eller eksponerte for sollys (UV-stråling), og viruset overlever lengst ved låge temperaturar.

Aviære influensavirus skillast ut i store mengder via avføring. Smitte frå villfugl til fjørfe, eller mellom fjørfeflokkar, kan skje gjennom direkte kontakt med infiserte villfuglar eller indirekte via til dømes persontrafikk, flytting av dyr, kontaminert fôr, vatn eller utstyr. Når sjukdomen først er etablert i ein fjørfeflokk, er den vanlegvis svært smittsam.

Den viktigaste smittekjelda for LPAI-virus til fjørfe er smitteberande villfuglar, spesielt andefuglar. Desse fuglane kan vere friske smitteberarar av influensa A-virus av ulike subtypar, inkludert H5 og H7. Dei fleste LPAI-virus gir ingen eller milde sjukdomsteikn hos villfugl og fjørfe. Meir dødelege fugleinfluensautbrot i fjørfeflokkar kan oppstå dersom lavpatogene H5- eller H7-stammar sirkulerer i fjørfeflokkar, muterer og blir høgpatogene.

Frå 2020 og utover fekk HPAI-virus stor utbreiing globalt, også blant villfugl i Noreg. På same måte som LPAI-virus kan også HPAI-virus smitte til fjørfe gjennom direkte eller indirekte kontakt.

Sjukdomsteikn og diagnostikk

Utbrot av HPAI hos fjørfe blir vanlegvis karakterisert av ein brå auke i dødelegheit, der mange individ dør på kort tid utan nødvendigvis å vise tydelege sjukdomsteikn på førehand. Dyra kan i nokre tilfelle ha respirasjonssymptom som gaping, kvesande pust og tydelege pustevanskar. Nokre dyr utviklar sentralnervøse symptom som balanse- og koordinasjonsproblem, noko som kan føre til tap av flygeevne hos villfuglar. I fjørfeflokkar kan ein sjå betydelig nedgang i eggproduksjon, redusert inntak av fôr og vatn, og kraftig nedsett allmenntilstand. Dødelegheita kan nå opp mot 100 % i ein fjørfeflokk, men dette avhenger av faktorar som virusets virulens, dyra sine alder og motstandskraft. Symptoma kan vere mykje mildare hos ender og gjess enn hos kalkun og høns. Inkubasjonstida er kort, vanlegvis frå 1 til 3 dagar.

Ved infeksjon med LPAI-virus kan fjørfe vere smitta utan å vise sjukdomsteikn. I nokre tilfelle kan ein sjå nedsett allmenntilstand, redusert fôropptak, nedgang i eggproduksjonen og milde luftvegssymptom.

Ved infeksjon med HPAI-virus kan omfanget av patologiske endringar vere mindre på grunn av den raske sjukdomsutviklinga. Likevel kan ein finne ødem, blødingar og nekrosar i fleire organ. Ved infeksjon med LPAI-virus kan ein finne mild til meir uttalt betennelse i øvre luftvegar, og eventuelt også i lunger og luftsekker.

Smitte til pattedyr og menneske

Fugleinfluensavirus er influensa A-virus. Slike virus har stor evne til å forandre seg, noko som kan føre til at virus blir meir i stand til å smitte frå fuglar til andre dyr og til menneske.

Sjølv om fugleinfluensa fortsatt hovudsakleg er ein fuglesjukdom, har det sidan 2020 vore ei auke i smitte frå fuglar til pattedyr globalt. I Noreg er det i perioden 2022-2024 gjort påvisingar av HPAI-virus hos raudrev (subtype H5N1 og H5N5). I tillegg vart det påvist H5-virus hos ein kvalross på Svalbard i 2023.

I sjeldne tilfelle har menneske blitt smitta med aviært influensavirus (influensa A subtype H5 eller H7). Det er ikkje rapportert om nokre tilfelle i Noreg. Folkehelseinstituttet har vurdert at risikoen for at viruset som er påvist hos villfugl og fjørfe i Noreg smittar til menneske, er svært låg.

Les meir om aviær influensa hos menneske hos Folkehelseinstituttet.

Diagnostikk

Diagnosen stillast ved påvising av virus ved hjelp av molekylærbiologiske teknikkar basert på prøver frå luftvegar, endetarm eller organ. Differensiering mellom HPAI-virus og LPAI-virus skjer ved sekvensundersøking av delar av hemagglutinin-genet.

Påvising av antistoff i serum kan vere til støtte i sjukdomsutgreiinga. Ved infeksjon med HPAI-virus er sjukdomsforløpet oftast så kort at dyra ikkje nødvendigvis rekker å utvikle antistoffrespons.

Veterinærinstituttet er nasjonalt referanselaboratorium for aviær influensa.

Førekomst

Høgpatogen fugleinfluensa blei for første gong påvist i Noreg hos ei kortnebbgås i Sandnes kommune i Rogaland i november 2020. Sidan den gang har virussjukdommen forårsaka dødelegheit hos villfugl over store deler av landet.

Oppdatert oversikt over førekomst av HPAI hos villfugl i Noreg finst her: Fugleinfluensa hos villfugl i Norge.

I november 2021 vart høgpatogen fugleinfluensa for første gong påvist i ei kommersiell fjørfebesetning i Noreg. Oppdatert oversikt over førekomst av HPAI hos fjørfe og fugl i fangenskap i Noreg finst her: Fugleinfluensa hos fjørfe i Norge.

Overvaking

På oppdrag frå Mattilsynet gjennomfører Veterinærinstituttet overvakingsprogram for aviær influensa hos fjørfe og ville fuglar.

Gå til overvåkingsprogrammet for aviær influensa hos fjørfe

Gå til overvåkningsprogrammet for aviær influensa hos villfugl

Tiltak

Høgpatogen aviær influensa hos alle fuglar og infeksjon med lavpatogent H5- eller H7-virus hos fjørfe og fuglar i fangenskap er liste 1-sjukdom. Det finst inga behandling mot sjukdommen.

Ved påvising av sjukdom hos fjørfe og fuglar i fangenskap vil det bli innførte ei rekkje tiltak for å nedkjempe utbrotet og forhindre vidare smittespreiing. Les meir om tiltak og handtering av utbrot hos Mattilsynet.

I særskilte tilfelle kan det bli aktuelt å vaksinere fuglar i fangenskap. Slik vaksinasjon må søkjast om til Mattilsynet og gjennomførast og følgjast opp i samsvar med EUs regelverk. Vaksinerte fuglar er til ein viss grad beskytta mot sjukdom. Dei skil ut lite virus samanlikna med ikkje-vaksinerte smitta fuglar, men kan framleis vere smittefarlege. Ved laboratorieundersøking av blodprøver kan ein ofte skilje mellom smitta fuglar og vaksinerte fuglar.

Aviær influensa (AI)

Aviær influensa (AI)

Smittestoff og smittevegar

Sjukdomsteikn og diagnostikk

Førekomst

Overvaking

Tiltak

Statusrapportar frå Veterinærinstituttet

Kontaktpersoner:

Silje Granstad

Grim Rømo