Ringorm hos storfe der årsaka er Trichophyton verrucosum og ringorm hos pelsdyr er liste 2-sjukdommar, og førekomst av eller mistanke om slik sjukdom skal straks rapporterast til Mattilsynet. Hos andre dyr enn storfe og pelsdyr er ringorm liste 3-sjukdom. Du kan lesa meir om ringorm hos storfe her.
Smittestoff og smittevegar
Ringormsoppane (dermatofyttane) er ei vel definert gruppe av muggsopp (ca. 40 artar) som har som kjenneteikn at dei treng keratin for å veksa. Keratin er ein viktig del av hår, negler, klør, horn og forhorna epitel. Dei vanlegaste dermatofyttane tilhøyrer slektene Trichophyton og Microsporum.
Dermatofyttar er meir eller mindre vertsspesifikke, dvs. at dei infiserer lettare ein dyreart enn andre. Ein hovudvert er den dyrearten som er den vanlegaste verten for den spesifikke dermatofytten. Andre artar enn hovudverten kan også bli smitta, men då som regel i mildare grad og med mindre smittespreiing. Nokre artar finst sjeldan eller aldri hos andre artar enn hovudverten, mens andre er isolert frå mange ulike artar.
Dei vanlegaste artane i Noreg er (hovudvert i parentes):
- Microsporum canis (relativt lite vertsspesifikk, men hund og katt er hovudvertar)
- Microsporum canis var. equinum (hest)
- Trichophyton equinum (hest)
- Trichophyton erinacei (gnagarar, pinnsvin)
- Trichophyton verrucosum (storfe)
- Trichophyton mentagrophytes (storfe)
- Trichophyton rubrum (menneske)
- Trichophyton interdigitale (menneske)
Meir eksotiske variantar kan også påvisast, på grunn av stor reiseverksemd.
Soppen er som regel lokalisert i det øvre hudlaget (stratum corneum), negler og hår. Infeksjonen startar med at soppsporar fester seg til hår og det ytste daude cellelaget i overhuda. Sporane spirer og dannar hyfer som veks langs hudoverflata og trengjer ned i hårsekker .Her gror soppen over på håra og veks inn i eller utanpå desse, alt etter kva type sopp det er. Hår med soppvekst blir sprø og brekker lett. Dette kan skje i hårsekken eller like over hudoverflata. På denne måten dannar det seg hårlause flekkane som er typiske symptom på ringorm hos våre husdyr.
Dyr med symptom misser hår og på huda dannar det seg skorper som inneheld soppsporar. Desse sporane spreier seg ved direkte kontakt frå smitta til friske dyr. Indirekte kontakt med innreiing, liggeunderlag, seletøy, børstar, transportkassar og anna utstyr som er ureina med sporar, er også ein viktig smitteveg.
Unge dyr og gamle/svekka dyr er mest mottakelege for smitte. Særleg i buskapar med mange dyr kan ringorm bli eit stort problem, som kan vera vanskeleg å bli kvitt. Små sår eller skadar i huda gjer at soppen får lettare innpass- Varme og fukt, ektoparasittar, dårleg hygiene og stress er predisponerande faktorar.
Under gunstige tilhøve kan sporane overleva i mange år i miljøet (til dømes i husdyrrom, særleg rom med treinnreiing)
Inkubasjonstida (dvs. tida frå smitte til dyra viser kliniske symptom) er varierande, men til vanleg 10-21 dagar (kan vera opptil 6 veker).
Etter gjennomgått infeksjon utviklar dyret som regel immunitet mot ny infeksjon med same dermatofyttart, men dette kan variera frå individ til individ.
Sjukdomsteikn og diagnostikk
Symptoma på ringorm kan vera svært variable. alt frå svak, subklinisk infeksjon til alvorlege betennelsesreaksjonar. Dette heng truleg saman med infeksjonsstad, dermatofyttart, dyret si motstandskraft og miljøtilhøve. Det vanlegaste biletet er hårlause parti med flass eller skorper. Særleg kattar eller marsvin kan vera friske smitteberarar, utan symptom på infeksjon.
Desse kan variera avhengig av dermatofyttart, dyret si motstandskraft, alder og miljøtilhøve. Ofte har fleire hestar i stallen symptom samtidig.
Dei fyrste lesjonane kjem til vanleg på hovud, hals og rygg. Det startar oftast med små hevelsar i huda, med strittande hår. Etter kvart dannar det seg hårlause flekkar med ulik grad av flass og skorper. Lesjonane kan vera erytematøse (raude) og eksudative (væskande) i varierande grad. Miliær dermatitt (mange små knutar/hevelsar i huda) kan også vera eit symptom, særleg i flankane. Tidleg dermatofyttinfeksjon kan nokre gonger likna urticaria (elveblest), men meir typiske symptom utviklar seg raskt.
Infeksjon med Microsporum canis var equinum har gir oftare mildare symptom enn Trichophyton equinum. Dyra kan også ha kløe, men dette er meir sjeldan.
Symptom på ringorminfeksjon hos katt kan vera svært variable, alt frå ein svak inflammatorisk reaksjon til ein alvorleg betennelsesreaksjon. Dette heng saman med dermatofyttart, individuell motstandskraft, alder, rase og miljøtilhøve.
Mange kattar kan ha ringormsporar i pelsen utan å ha kliniske symptom på ringorm. Særleg langhåra vaksne kattar kan vera friske/mekaniske smitteberarar.
Microsporum canis og Trichophyton mentagrophytes er dei vanlegaste artane påvist hos katt. Typiske symptom er små, hårlause flekkar med flass og skorper i huda. Katten kan ein sjeldan gong ha kløe. Dei første lesjonane kjem oftast i ansiktet, på øyrer og labbar, men dei kan raskt spreia seg til heile kroppen. Infeksjon i klør (onychomykose) kan unntaksvis finnast samtidig med hudlesjonar.
Miliær dermatitt (små knutar/hevelsar i huda) er eit anna klinisk symptom som kan skuldast dermatofyttar.
Generalisert dermatofytose, med store erytematøse (raude), hårlause, eksudative (væskande) lesjonar over heile kroppen kan ein finna hos svekka kattar eller hos kattar som er blitt behandla med kortikosteroidar. Slike kattar kan i sjeldne tilfelle utvikla ulcererande nodular/knutar i huda, kjent som pseudomycetom eller dermatofyttgranulom. Dette ser ein oftast hos langhåra kattar, særleg persarar.
Ringorm hos hund blir relativt sjeldan påvist i Noreg. Det finst oftast hos kvelpar og unge hundar. Lesjonane utviklar seg vanlegvis i ansikt og på bein/labbar, men kan også finnast andre stader på kroppen. Symptoma kan variera avhengig av dermatofyttart og dyret sin immunstatus, frå små sirkulære hårlause område med svak grad av inflammasjon til tydeleg betennelse med erytem (rødme), skorper, vesiklar og pustlar. Infeksjon med Trichophyton mentagrophytes ser ut til å gi kraftigare inflammasjon enn med Microsporum canis. Infeksjon i klør (onychomykose) kan unntaksvis førekoma samtidig med hudlesjonar.
Nokre hundar kan utvikla alvorlege, kroniske symptom med lesjonar over heile kroppen og kraftig inflammasjon. Generaliserte tilfelle hos vaksne hundar finn ein oftast hos immunsuprimerte dyr, særleg ved hyperadrenokortisme (cushing) og korticoidbehandling.
Nokre rasar ser ut til å vera meir disponerte for infeksjon, som Yorkshire terrier og Jack Russel terrier.
Infeksjon er vanlegast hos unge dyr og dyr med nedsett immunforsvar. Stress og dårleg miljø er også predisponerande faktorar. Dei vanlegast symptoma på ringorminfeksjon er alopeci (håravfall), rødme, flass og skorper i huda og varierande grad av inflammasjon. Dyra kan ha kløe, men ikkje alltid. Hos marsvin startar infeksjonen som regel i ansiktet og på øyrene. Hos kanin startar ringorm vanlegvis først på hovudet (nase, øyrer, rundt augene) og labbar. Ved meir alvorlege tilfelle eller ved underliggjande sjukdom kan også andre stader på kroppen vera affiserte (hos begge artar).
Både marsvin og kanin kan vera friske/mekaniske smitteberarar. Dei vanlegast påviste artane er Trichophyton mentagrophytes (marsvin og kanin) og Trichophyton erinacei (marsvin)
Skinny (nakenmarsvin) ser ut til å vera særleg disponerte for ringorminfeksjon.
Ringorminfeksjon hos menneske blir kalla tinea med tillegg av kor på kroppen det er lokalisert. Ofte kan ein sjå runde, raude lesjonar på armar, overkropp, hals og kinn. Hos små born, eldre og menneske med nedsett immunforsvar kan dette utvikla seg til ein alvorlegare hudinfeksjon.
Fleire av dei zoofile artane kan overførast frå dyr til menneske. Microsporum canis er lite vevsspesifikk og er den dermatofyttart som oftast blir overført frå dyr (katt). I nokre tilfelle kan smitten også gå frå menneske til dyr.
Menneske har sine eigne dermatofyttartar som kan gi liknande symptom som ved smitte frå dyr, og difor vil dyrking med artsbestemmelse vera naudsynt for å indikera truleg smittekjelde.
Les meir om ringorm hos menneske på heimesida til Folkehelseinstituttet.
Prøvetaking og diagnostikk
Ved mistanke om ringorminfeksjon bør ein ta prøve av dyret og senda denne inn til laboratorium for dyrking. Ein må vera nøye med prøvetakinga fordi eit slurvete prøveuttak kan føra til falskt negativt resultat. Som hovudregel bør dermatofytten identifiserast til artsnivå. Det er viktig å kjenna arten for å vurdera risikoen for smittespreiing. Det er også eit poeng å vita førekomsten av koloniar (sparsamt/rikeleg), då dette kan hjelpa med å skilja mellom mekaniske berarar og reelt infiserte dyr. Mekaniske berarar har ofte eit avgrensa tal koloniar, medan infiserte dyr har massiv produksjon av sporar og vanlegvis mange koloniar i kultur.
Prøvematerialet skal takast frå utkanten av fleire lesjonar, i overgangen mellom friskt og affisert vev, fordi infeksjonen er mest aktiv her. Ein kan vaska varsamt for å redusera overflatekontaminasjonen av bakteriar og miljøsopp. Prøven kan takast ved å nappa ut hår med pinsett eller børsta med steril tannbørste. Det er viktig å få med hårrøter. Ein kan også ta eit overflatisk hudskrap, særleg dersom det er mykje flass og skorper i huda. Dersom håra er lange kan den ytste delen gjerne klippast før napping. Dei inste 1-2 cm lange delar av håra (med hårrøter) blir sende inn til laboratoriet.
Prøvematerialet kan sendast i sterilt prøveglas/plastbehaldar (Falconrør, til dømes) utan å skru loket heilt igjen/eventuelt proppa det med bomull (for å hindre at det blir tett og dermed fuktig, eller pakka det inn i papir/papirkonvolutt/aluminiumsfolie.
Om ein mistenkjer at eit dyr er frisk smitteberar, kan ein senda inn ein børsteprøve (tannkost frå ubrote forpakning er godt eigna). Børst store delar av dyret mange gonger, men særleg på hovud, hals og frambein. Heile børsten med pels blir pakka inn i papir eller aluminiumsfolie og blir lagd i ein konvolutt for sending.
Nokre gonger kan det vera aktuelt å supplera hudskrap med biopsi frå randsona av flekken. Dette er særleg aktuelt ved tilfelle med djup pyodermi, granulom, sår som ikkje gror eller med mykje skorper.
På laboratoriet blir hår mikroskopert direkte og dyrka på spesielle soppmedium. Dermatofyttar veks med ulik fart. Skåla blir kontrollert ofte, og ved sikker morfologi kan svaret vera klart innan ei veke. Er dyret behandla med soppmiddel før prøvetaking, kan det ta lengre tid. Nokre dermatofyttar veks langsamt, og prøver kan ikkje vurderast som negativ før etter 2-3 veker.
Dermatofyttar kan også påvisast direkte frå vevsprøver ved hjelp av PCR og sekvensering.
Førekomst
Ringorm er utbreidd over heile verda. I Noreg ser ein i dag ringorm oftast på hest, storfe, marsvin og katt. For vel 40 år sidan var ringorm med Trichophyton verrucosum hos storfe utbreidd her i landet, men systematisk vaksinasjon og sanering har endra dette. Nå ser ein berre sporadiske tilfelle av denne sjukdommen. Storfe kan også smittast av andre artar, som T. equinum, T. mentagrophytes og M. canis.
Tiltak
Hos enkeltindivid er ringorm til vanleg sjølvavgrensande og heilar etter kvart, med ny hårvekst i midten av dei hårlause partia. Dette skjer i dei fleste tilfella i løpet av 2-4 månader. Men sidan ringorm kan vera svært smittsam, bør tilstanden likevel behandlast for å hindra smittespreiing (til andre dyr og menneske), og for å få ei raskare heiling. Behandling er med soppdrepande middel (vask/sjampo, tablettar, mikstur, krem).
For å hindra smittespreiing bør infiserte dyr ikkje ha nærkontakt med andre, friske dyr før infeksjonen er over og dyret er erklært smittefritt.
Sidan ringormsporar kan overleva lenge i miljøet, er det viktig med grundig reingjering og desinfeksjon av dyret sitt miljø (innreiing, liggjeplassar, børstar, utstyr og liknande.)
Hest blir behandla med soppdrepande midlar utvendig, fordi systemisk behandling blir svært dyrt. Det er viktig at heile hesten blir behandla og ikkje berre dei lokale lesjonane. Best effekt har dei løysingane som kan vera på hesten utan å bli skylt av (til dømes enilconazol (0,2 %)), lime sulfur (2-5 %), etter oppskrift frå veterinær.
For å hindre smittespreiing bør infiserte hestar haldast isolerte og ikkje ha nærkontakt med andre hestar før infeksjonen er overstått og dyret erklært smittefritt. Ein isolert hest bør likevel ha synskontakt med andre hestar av omsyn til velferda. Alternativt bør ein behandla alle hestar som har kontakt med kvarandre som infiserte.
Under behandlingsperioden bør det helst vera ulike folk som steller infiserte og friske hestar. Dersom dette ikkje let seg gjera, bør friske hestar stellast først og dei infiserte til slutt. God hygiene er viktig, og ein bør unngå å bruka det same utstyret på hestane, som børstar, salunderlag og dekken. Ein bør heller ikkje ri eller stella friske hestar med same ride- eller stallklede som er brukt hos hestar med ringorm. Hestar bør ikkje flyttast frå stallen før det har gått minst 14 dagar etter avslutta behandling, og siste hest på stallen er erklært frisk.
Eit effektivt tiltak for å hindra smittespreiing er å la nye hestar stå i karantene 2-3 veker før dei blir sette inn i stallen. I løpet av den tida vil dei fleste infeksjonssjukdommar bryta ut. Ein bør også be om å få helseattest frå stallen hesten kjem frå. Eit anna viktig førebyggande tiltak er å la kvar hest ha eigne børstar og eige utstyr som ikkje blir lånt bort til andre.
Om smitten allereie finst i miljøet, pga. dei overlevingsdyktige spora, kan infeksjon blussa opp med jamne mellomrom i ein stall. Særleg om det kjem inn nye hestar som ikkje tidlegare har vore smitta. På den måten kan smitten komma og gå i bølgjer dersom ein ikkje gjennomfører ei grundig miljøsanering (sjå eige punkt).
Miljøsanering
Dermatofytter blir overført gjennom mikroskopiske sporar, som blir danna ved fragmentering av sopphyfar på infisert hud eller hår. Pelsen til infiserte dyr er full av slike sporar som blir overalt spreidde, og jo fleire dyr jo større spreiing. Ringormsporar kan overleva lenge i miljøet og eit slikt nærvær av sporar er ei viktig årsak til dårleg behandlingsresultat og stadig reinfeksjon. Det er derfor av stor viktigheit med grundig reingjering og desinfisering av stallmiljøet, transporthengjarar, børstar og anna utstyr. På ein større stall bør det lagast ein saneringsplan (i samarbeid med behandlande veterinær) som sidan blir følgd nøye. Det kan vera både utfordrande og arbeidskrevjande, men om det skal ha noka hensikt må det gjerast med heilhjarta innsats.
Det må alltid gjennomførast ei grundig mekanisk reingjering av vegger/golv/innreiing før desinfisering. Fortrinnsvis med høytrykksspyler og varmt vatn der det er praktisk mogleg. Dette for å fjerna alt støv og skitt som kan liggja som vern over ringormsporar. Det bør også få tid til å tørka mellom vask og desinfeksjon.
Det ideelle er å vaska ned heile stallen samtidig etterfølgd av desinfeksjon (med middel som har effekt mot soppsporar, eks Virkon), og at stallen er tom medan dette blir gjort. Hestane bør ikkje setjast inn igjen før det er tørka heilt opp etter desinfiseringa. Viss eit slikt opplegg ikkje er praktisk mogleg, vil eit noko mindre optimalt opplegg vera å vaska boksar/spelt der det har stått hestar med symptom og alle nærliggjande boksar/spelt. Alle fellesområde må også vaskast ned og desinfiserast.
Tekstil og anna utstyr bør enten kastast (blir brent), blir reingjort med desinfeksjonsmiddel og/eller vaskast i varmt vatn (minst 60 °C). Gjerne etterfølgd av tørking i tørketrommel på høg varme.
Andre utsette stader, som gjerde rundt luftegardar og paddockar kan gjerne også sanerast.
Avsnittet gjeld behandling og tiltak hos enkeltindivid/få kattar. Me har utarbeidd ein eigen artikkel om behandling og sanering av ringorm i kattegrupper.
Hos korthåra kattar med ukomplisert dermatofytose er infeksjonen som regel sjølvavgrensande og heilar i dei fleste tilfelle i løpet av 2-3 månader. Men sidan ringorm kan vera svært smittsamt, bør den likevel behandlast. Dette for å hindra smittespreiing i miljøet, smitte til andre dyr og til menneske, og for å påskynda heiling. Hos langhåra kattar som ikkje blir behandla kan ofte infeksjonen vera langvarig, enten med eller utan symptom.
Dyret blir behandla med soppdrepande midlar, eventuelt topikalt (vask/sjampo) og/eller systemisk (tablettar, mikstur). Kva slags behandlingsstruktur som blir vald heng saman med tal på kattar, kattens sin alder, helsetilstand og pelslengde, kor alvorleg infeksjonen er, smitterisiko og økonomi. Utvendig behandling er mindre effektiv på katt enn på menneske. Dette skuldast dårleg penetrering av medisinen gjennom pelsen, risiko for ikkje å koma til over alt, og manglande toleranse for å bli vaska hos mange kattar. Ein føremon med topikal behandling er at det i stor grad reduserer spreiing av sporar i miljøet. Optimal behandling er derfor ein kombinasjon av systemisk og topikal behandling.
Hos korthåra kattar kan topikal behandling åleine forsvarase dersom katten har få lesjonar og er einaste katt i hushaldet. For kroniske og alvorslege tilfelle (uansett pelslengd) og generelt for ringorm hos langhårskatter er systemisk behandling alltid indisert.
Klippe eller ikkje klippe?
Klipping blir tilrådd særleg til langhårskatter. Det optimaliserer topikal behandling (betre penetrering av medikamentet) og minimerer spreiing av sporar i miljøet. Klipping må likevel gjerast med varsemd (for ikkje å skada huda) og i eit rom som lett lèt seg desinfisera. Det bør brukast eingongshanskar og verneklede. Infisert hår bør brennast, blir autoklavert eller blir dynka i desinfeksjonsmiddel før det blir kasta. Og klippemaskina må grundig desinfiserast i etterkant. Dersom katten berre har nokre få lesjonar kan saks brukast i staden for klippemaskin. Det bør då likevel klippast i god margin rundt lesjonane.
Dersom dei beskrivne forholdsreglane ikkje lèt seg gjennomføra er det betre og ikkje klippe.
Generelt bør kattar ikkje berre behandlast til lesjonane er borte, men til dermatofytten ikkje lenger kan dyrkast frå pels/hud. Første prøve bør takast etter ca. 1 månads behandling, og ein bør ha minst to negative dyrkingar, med 1-2 vekers mellomrom før ein friskmelder katten. Dersom ein av ein eller annan grunn ikkje får teke følgjande opp dyrkingsprøver bør behandlinga vara i minst 10 veker.
For å forhindra smittespreiing bør infiserte dyr blir halden separat og ikkje ha nærkontakt med andre friske dyr inntil infeksjonen er over og dyret er erklært smittefri.
Sidan ringormsporar kan overleva lenge i miljøet er det også av stor viktigheit med grundig reingjering og desinfisering av miljøet til dyret (innreiing, liggjaplassar, børstar, utstyr o.l.).
Store kattebesetningar
Dersom ein har fått ringormsmitte inn i ei større kattebesetning kan det vera svært krevjande (men ikkje umogleg) å bli kvitt problemet. Eit nøye planlagt behandlingsopplegg er nødvendig.
Les meir om behandling og sanering av ringorm i kattegrupper.
Hos korthåra hundar med få lesjonar kan topikal behandling åleine vera nok. Langhåra hundar bør klippast og behandlast både systemisk og topikalt.
Miljøkontaminering frå hundar ser ut til å vera vesentleg lågare enn for katt. Det er også mindre fare for smitte til andre dyr og menneske.
Alle dyr i hushaldet/flokken bør behandlast, også slike som ikkje viser symptom. Dyr bør behandlast med soppdrepande midlar, enten topikalt (vask/sjampo/krem) og/eller systemisk (tablettar/mikstur). Kva behandlingsstrategi ein vel avheng blant anna av talet på dyr og alvorsgrada. Det optimale er ein kombinasjon av topikal (enilconazol) og systemisk (itraconazol) behandling.
Langhåra dyr bør klippast. Klipping må likevel gjerast med varsemd (for ikkje å skada huda) og i eit rom som lett lèt seg desinfisera. Det bør brukast eingongshanskar og verneklede. Infisert hår bør brennast, blir autoklavert eller blir dynka i desinfeksjonsmiddel før det blir kasta. Og klippemaskina må grundig desinfiserast i etterkant. Dersom dyra berre har nokre få lesjonar kan saks brukast i staden for klippemaskin. Det bør då likevel klippast i god margin rundt lesjonane.
Behandlinga bør fortsetja i minst 2 veker etter at lesjonane er heila og/eller til to negative dyrkingar.
Sidan ringormsporar kan overleva lenge i miljøet er det også av stor viktigheit med grundig reingjering og desinfisering av miljøet til dyra (bur/innreiing, børstar, utstyr o.l.).
For behandling av ringorm i besetningar med mange dyr trengst eit grundig og nøye planlagt saneringsopplegg. For tips, sjå behandling og sanering av ringorm i store kattegrupper.
Ta kontakt med lege for diagnostikk og behandling for ringorm. Ringorm på kroppen er som regel enkel å behandla med soppdrepande krem. Små born, eldre og menneske med nedsett immunforsvar kan likevel få ein alvorlegare hudinfeksjon som kan vera vanskeleg å behandla. Ringorm på negler og i hovudbotn og skjegg krev systemisk og langvarig behandling.
Menneske har sine eigne dermatofyttartar som kan gi liknande symptom som ved smitte frå dyr, og artsidentifisering kan gi meir informasjon om truleg smittekjelde og spreiing.
Førebyggjande tiltak for å hindra smitte frå dyr til menneske:
- Praktisera god hygiene
- Kontrollera infeksjonen vha diagnostiske testar og rett behandling
- Hindra infeksjon ved å redusera katten si eksponering for smitte
- Redusera eksponering for utsette grupper frå potensielt infiserte dyr eller kontaminert miljø
