Ved kalvediaré spelar enteropatogen ein avgjerande rolle, men årsaka til eit diaréproblem er ofte kompleks og må vurderast ut frå både infeksiøse og ikkje-infeksiøse faktorar. I besetningar med problem bør ein arbeide parallelt med å styrkje immuniteten til kalven og redusere smittepresset gjennom smitteførebyggjande tiltak.

Vanleg sjukdom hos kalv

I dei fleste land er diaré (neonatal enteritt) den vanlegaste sjukdomen hos kalv. Smittevegen er fekal-oral. I Noreg utgjer diaré og luftvegssjukdommar rundt 75 % av alle rapporterte kalvesjukdommar i mjølkebesetningar. Hovudtyngda av diarétilfella opptrer før kalven er fire veker gammal. Norske undersøkingar har vist at innkjøp av kalvar aukar risikoen for seinare diaré i buskapen og at kalvar med diaré har større risiko for seinare luftvegssjukdommar. I besetningar med store diaréproblem er smittepresset ofte høgt, og det er ikkje uvanleg å finne fleire enteropatogen i same prøven. Saminfeksjonar forverrar ofte det kliniske biletet. Undersøkingar i Noreg og andre europeiske land har vist at rotavirus og kryptosporidiar er dei vanlegaste enteropatogena som blir påvist i diaréprøver frå kalv.

Laboratoriediagnostikk ved mage- og tarmlidingar

• Bovint rotavirus

  Rotavirus er ein vanleg årsak til kalvediaré i norske mjølkebesetningar. Diaré forårsaka av rotavirus er mest utbreidd om vinteren og i periodar med konsentrert kalving, når smittepresset er størst. Subklinisk infiserte storfe i alle aldrar kan vere smittekjelder for dei yngste kalvane. Klinisk sjukdom oppstår oftast hos kalvar i alderen 1-3 veker. Inkubasjonstida for rotavirus er kort (ca. 18-24 timar). Difor kan klinisk sjukdom oppstå hos svært unge kalvar ved infeksjon rett etter fødsel. Tilstrekkeleg inntak av råmjølk over fleire dagar vernar vanlegvis kalven mot rotavirusinfeksjon. Også heil mjølk gir ein viss beskyttelse fordi ho inneheld ein del antistoff som verkar lokalt i tarmen. Rotavirus forårsakar oftast plutselege utbrot med lysgul, vassaktig diaré med varierande grad av feber og allmennpåverknad. Rotavirus kan overleve i fleire månader utanfor dyret og er motstandsdyktig mot fleire desinfeksjonsmiddel.

• Cryptosporidium parvum (C. parvum)

  I tillegg til rotavirus er C. parvum vidt utbreidd og eit viktig agens assosiert med diaré hos kalv.

  C. parvum er eit viktig agens assosiert med diaré hos kalvar frå 1 til 4 veker. Også andre kryptosporidiar kan påvisast, men C. parvum har størst betydning i buskapar med diaréproblem. Inkubasjonstida er normalt 2-7 dagar. Klinisk sjukdom kan oppstå nokre få dagar etter fødsel. Kryptosporidiar forårsakar ofte lysgul, vassaktig diaré med varierende grad av feber og svekka allmenntilstand. C. parvum har også zoonotisk betydning.

• Bovint coronavirus (BCoV)

  Prevalensen av antistoff mot BCoV i storfebesetningar i Noreg er høg. BCoV er kvart år årsak til utbrot av vinterdysenteri (smittsam diaré) hos hovudsakleg vaksne dyr. Desse utbrota rammar oftast mange dyr i ei besetning og smittar lett mellom besetningar ved livdyrhandel og persontrafikk. Utbrota fører til store økonomiske tap, særleg på grunn av vedvarande redusert mjølkeproduksjon. BCoV replikerer i luftvegs- og tarmepitel og blir skilt ut med avføring, neseflod og spytt. Sjukdom forårsaka av BCoV er vanlegast i vinterhalvåret. Kaldt og fuktig miljø fremjar overlevinga av virus utanfor verten. Sammen med høg dyretettleik aukar dette smittepresset.

  I Noreg blir BCoV berre sporadisk påvist som årsak til kalvediaré. Hos kalv forårsakar BCoV hovudsakleg diaré i alderen 1-3 veker, men kalvar opp til 3 månader kan også bli sjuke. BCoV kan dessutan føre til klinisk luftvegssjukdom, både samtidig med diaréutbrot og som meir reine luftvegsinfeksjonar.

• Escherichia coli (E. coli)

  Infeksjonar med enterotoksiske E. coli (ETEC) er sjeldne, men tilfella er ofte alvorlege. E. coli F5+ (K99) er den typen som oftast blir assosiert med diaré. For at E. coli skal kunne fungere som eit tarmpatogen, må bakterien kolonisere tarmslimhinna og produsere toksin. Reseptorane i tarmen for ETEC-adhesinar forsvinn gradvis i løpet av kalvens første leveveke, og kalvar er difor mest mottakelege for ETEC-infeksjonar dei første tre dagane etter fødsel. Etter ei veke førekjem ETEC-infeksjonar hos kalv berre unntaksvis.

  Koksidiar (Eimeria spp)

  Koksidiose blir forårsaka av encella parasittar (protozoar) i slekta Eimeria spp. Koksidiar er vanlege i storfehaldet over heile verda. I Noreg er det vanlegast å finne E. bovis, E. zuernii og E. alabamensis. Det finst ikkje kryssimmunitet mellom artane. Når mange dyr blir haldne på eit lite areal, kan smittepresset bli høgt. Under slike forhold kan koksidiar gje sjukdom hos kalvar frå tre vekers alder. I tillegg kan koksidiar forårsake sjukdom hos førsteårsbeitande dyr frå ti dagar etter beiteslepp. Inkubasjonstida varierer frå 6 til 20 dagar, avhengig av koksidiearten. Koksidiar forårsakar illeluktande, vassaktig, slim- og blodblanda diaré. Blodtilblandinga kan vere mørk og tjæreliknande.

• Andre aktuelle parasittar

  Giardia intestinalis er vanleg i storfehaldet. Giardia-infeksjonar kan føre til diaré, redusert næringsopptak og veksthemming hos kalvar, men graden av symptom varierer, og mange infeksjonar går utan kliniske teikn.

  Etter tre veker på beite kan løpe- og tarmstrongylidar (særleg Ostertagia ostertagi og Cooperia onchophora) ha stor betydning. Store leverikter (Fasciola hepatica) kan føre til diaré og avmagring hos eldre dyr, særleg om hausten og vinteren.

  Campylobacter spp. kan gje diaré hos kalv. Campylobacter jejuni og Campylobacter coli har zoonotisk betydning.

  Paratuberkulose, forårsaka av Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis, er ein svært sjeldan sjukdom hos storfe i Noreg, og eventuell smitte kjem ofte frå geit. Paratuberkulose hos storfe førekjem sjeldan hos dyr under to år.

• Andre virale agens

  Akutt infeksjon med Schmallenbergvirus (SBV) kan førekome hos storfe under sviknottsesongen (ca. frå april til oktober). I tillegg til feber og redusert mjølkeproduksjon kan viruset gje vassaktig diaré. Så langt har dette ikkje blitt observert i Noreg.

  Bovint virusdiarévirus (BVDV) er vanleg hos storfe i store delar av verda, men blir rekna som utrydda i Noreg. Forutan nedsatt appetitt, redusert mjølkeproduksjon og fosterdød hos drektige dyr som blir smitta, kan viruset også gje diaré.

  Saue-assosiert ondarta katarrfeber, forårsaka av Ovint herpesvirus 2 (OvHV-2), kan førekome hos storfe som har hatt kontakt med småfe (friske smitteberarar). Ondarta katarrfeber har ofte eit dødeleg utfall og rammar vanlegvis enkeltdyr, men kan av og til gje større utbrot. Diaré kan nokre gonger vere ein del av sjukdomsbildet.

  Bovint adenovirus, norovirus, parvovirus, astrovirus og torovirus er utbreidde i storfehaldet i mange land. Det finst ikkje diagnostiske tilbod for desse virusa i Noreg, og deira kliniske betydning er usikker.

Prøvetaking og obduksjon

Ved mistanke om Liste 1- eller 2-sjukdom skal alltid Mattilsynet kontaktast umiddelbart og før eventuell prøvetaking.

• Prøvemateriale og prøvetaking

  Hovudmålet ved diaréproblem bør vere å stille ei buskapsdiagnose. Undersøking av fleire dyr, helst fem, gir meir informasjon og blir generelt tilrådd for å auke sjansen for å påvise det eller dei aktuelle agensa.

  Avføringsprøver er det mest aktuelle prøvematerialet. Det er viktig å sende inn tilstrekkeleg med prøvemateriale. Ved diaréproblem hos kalvar under fire veker blir «Diarépakke kalv» tilrådd (sjå tabell 3). Til denne er det nok med 10 g (ein spiseskei) avføring frå kvart dyr. Gratis prøvetakingsutstyr og ferdig frankerte og adresserte innsendingkonvoluttar for «Parasittpakkar storfe» kan bestillast frå Veterinærinstituttet.Her kan du finne meir informasjon om bestilling av utstyr og prislister.

  Undersøking for Salmonella sp. krev minst 10 g (men helst 50 g) prøvemateriale, annan bakteriologi 10 g, virologi minst 5 g og parasittologi minst 5 g (helst 10 g). Generelt skal avføringsprøva takast frå rektum så raskt som mogleg etter symptomutbrot. Unntaket er ved mistanke om koksidiose, der ein bør vente med prøvetaking til 2-4 dagar etter symptomstart. Ved dødsfall bør heile kadaveret sendast inn. Alternativt kan ein sende inn eit avsnørt stykke av tynntarmen med tilhøyrande intakte krøslymfeknutar samt ein del av stortarmen.

  Ved mistanke om diaré forårsaka av BCoV blir det tilrådd å sende inn avføringsprøver til PCR-undersøking for påvising av virus. Om lag 5-10 g avføring frå kvart dyr skal takast direkte frå rektum og leggjast i separate, tette prøverøyr med skrulokk. Normalt kvittar infiserte dyr seg med BCoV etter nokre dagar. Difor bør ein ta prøver frå fleire dyr (helst fem) tidleg i sjukdomsforløpet.

  Serologisk undersøking av parprøver for BCoV, tekne tidleg i sjukdomsfasen og 2-4 veker seinare, kan også gi indikasjon på om prøvetekne dyr nyleg har vore utsette for BCoV.

  Dersom det er aktuelt med PCR-undersøking for akutt SBV- eller OvHV-2-infeksjon, skal ferskt EDTA-blod sendast inn. Ved mistanke om BVDV skal fullblod (eventuelt serum) brukast. Om lag 10 ml blod skal sendast inn (gjeld både EDTA-blod og fullblod).

• Obduksjon og laboratorieundersøkingar

  Ved obduksjonen blir det gjort ei makroskopisk vurdering av mage- og tarmkanalen med tanke på leieendringar, dilatasjon, perforasjon, sirkulasjonsforstyrringar, framandlekamar, utviklingsavvik og liknande. Slimhinnene blir vurderte med omsyn til sårdanningar, nekrosar, hyperemi og parasittknutar. Innhaldet blir vurdert med tanke på mengd, konsistens, blodtilblanding, parasittar og pH (vom).

  I samband med obduksjon blir det gjort tilleggsundersøkingar ved indikasjon. Prøver til histologisk undersøking blir tekne etter makroskopisk vurdering. Ved funn av parasittar som ved obduksjonen blir vurderte som klinisk relevante, blir parasittologiske undersøkingar gjennomførte. I slike tilfelle bør det i tillegg sendast inn avføringsprøver frå fleire dyr i buskapen. Avføring frå stortarm/rektum er best eigna til parasittologisk undersøking (egg-/oocytt-teljing).

  Ved laboratorieundersøking av avføringsprøver frå storfe og ved obduksjon blir det normalt tatt aldersomsyn med tanke på kva prøva blir undersøkt for (sjå Tabell 1). Som hovudregel blir prøver frå tarminnhald undersøkte bakteriologisk berre frå kalvar yngre enn åtte dagar. Ved mistanke om salmonellose blir prøver frå alle aldersgrupper undersøkte. Virologisk undersøking og undersøking for kryptosporidiar er særleg aktuelt hos kalvar yngre enn 30 dagar, medan mykologisk undersøking sjeldan er relevant. Det er viktig at prøvematerialet er så ferskt som mogleg.

• Forekomst i forhold til alder

  Tabell 1. Mage- og tarmsjukdommer hos storfe. Førekomst av nokre aktuelle agens i forhold til alder. 

  Agens	Aldersgrupper
  Campylobacter spp.	Alle aldrar
  Coronavirus	Alle aldrar
  E. coli F5	0-7 dagar
  Koksider	2-12 veker samt utegåande dyr
  Kryptosporidier	2-30 dagar
  Leverikter	Etter beitesesong
  Løpe- og tarm-strongyloider	Dyr som beiter/har beita
  Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis	Etter 2 års alder
  Rotavirus	2-30 dagar
  Salmonella spp.	Alle aldrar

   

• Vurdering av laboratoriefunn

  Årsaka til eit diaréproblem er ofte kompleks og må vurderast ut frå både infeksiøse og ikkje-infeksiøse faktorar som råmjølk, fôring og miljø. Eit positivt laboratoriefunn kan ikkje automatisk brukast som årsaksforklaring, men må samanliknast med sjukehistorie og kliniske funn. Same resultat på prøver frå fleire dyr styrkjer den kliniske betydninga av patogenfunna i buskapen.

  Tolkning av positive antistofftiter for BCoV kan vere problematisk fordi viruset kan infisere både tarm og luftvegar gjentekne gonger og i fleire aldersgrupper.

  Tabell 2. Dei mest aktuelle undersøkingane ved obduksjon av storfe med diaré/enteritt (1)

  Histologi	Bakteriologiske undersøkelser (2)	Parasittologi (2)	Antigen påvisning (2)
  Etter vurdering	Generell bakteriologisk undersøking E. coli F5 Salmonella spp. Campylobacter spp.	Løpe- og tarmstrongylider Koksidier	Rotavirus Coronavirus Kryptosporidier E. coli F5

  (1) Einheitsprisane ved obduksjon dekkjer undersøkingane det er indikasjon for å gjere.

  (2) På indikasjon (anamnese, alder, symptom, obduksjonsfunn, histologifunn).

  Tabell 3. Dei mest aktuelle laboratorieundersøkingane av innsendte avføringsprøver ved diaré hos kalv

  Bakteriologiske undersøkingar (1)	Parasittologi	Antigenpåvisning (1)
  Generell bakteriologisk undersøking E. coli F5 Salmonella spp. Campylobacter spp.	Løpe- og tarmstrongylider Koksidier	Rotavirus Coronavirus, Kryptosporidier E. coli K99 Koksidier på indikasjon

  (1) Antigenpåvising av fire enteropatogen inngår i “Diarépakke kalv 1”. I “Diarépakke kalv 2” inngår i tillegg parasittologisk undersøking for koksidiar.

  Tabell 4. Dei mest aktuelle laboratorieundersøkingane av innsendte avføringsprøver eller blodprøver ved forbindelse med diaré hos eldre storfe

  Bakteriologi (1)	Serologi	Virologi	Parasittologi
  Generell bakteriologisk Undersøking Salmonella spp.	Bovint coronavirus (2)	Bovint coronavirus (PCR)	Løpe-tarm strongylider Leverikter

  (1) På indikasjon (anamnese, symptomer).

  (2) Coronavirus-pakke – antistoff ELISA for inntil 5 dyr.