Salmonellose er ein liste 2-sjukdom, og førekomst av eller mistanke om salmonellose skal straks rapporterast til Mattilsynet.
Smittestoff og smittevegar
Bakteriar innan slekta Salmonella er årsak til sjukdommen salmonellose. Dei fleste av dei over 2500 ulike variantane av Salmonella kan gi sjukdom hos mange artar, inkludert husdyr og menneske. Det finst også friske smitteberarar som kan skilja ut bakterien utan å visa teikn til sjukdom.
Bakteriane blir skilde ut med avføring og smittar via ureina fôr, mat eller vatn, men også ved kontakt med infiserte dyr eller menneske med dårlig hygiene. Bakteriane kan overleva i fleire månader i organisk materiale, og under visse vilkår kan dei oppformeirast i fjøs og miljø.
Store mengder salmonellabakteriar kan skiljast ut ved sjukdom hos dyr, og infeksjonen kan spreiast raskt frå dyr til dyr i ein buskap.
Det er ikkje uvanleg at Salmonella smittar til husdyr via infisert fôr. Dert er ein risiko for at salmonellasmitte kan følge med ved innførsel av grôvfor frå andre land og at dyr som et fôret kan blir smitta. Nokre dyr blir sjuke, (til dømes ein del hundar), mens andre dyr, til dømes svin og storfe, viser få teikn på sjukdom. Desse variantane forsvinn dersom smittekjelda (fôret) blir fjerna.
Salmonella kan vekse godt i matvarer som blir lagra utan god nok kjøling. Bakteriane kan også overleva i lang tid i tørre matvarer, som til dømes krydder og sjokolade.
Menneske kan smittast med Salmonella via direkte kontakt med dyr eller via ureina mat. I dei siste åra er ein også blitt merksam på at menneske kan smitta dyr med Salmonella. Dette gjeld gjerne personar som er blitt infiserte i utlandet.
Storfe kan smittast med mange ulike salmonellavariantar. Den vanlegaste i Noreg er S. Typhimurium. Internasjonalt er også infeksjon med S. Dublin viktig. Dette er ein serovariant som er spesielt tilpassa storfe.
Svin kan smittast med mange ulike salmonellavariantar. Den vanlegaste i Noreg er S. Typhimurium, men ein kan også finna variantar som S. Derby og S. Infantis. Internasjonalt er infeksjon med S. Cholerasuis viktig, men denne bakterien er ikkje påvist i Noreg.
Smitte med S. Typhimurium mellom buskapar skjer oftast ved flytting av livdyr. Dei fleste svinebuskapar blir kvitt smitten i løpet av nokre månader etter at smitteførebyggjande tiltak er sette i verk, eller ved utslakting og vask/desinfeksjon (slaktegris). Ved eit tilfelle med ein infeksjon med ein agressiv variant av S. Kedougo måtte alle dyr avlivast fordi smitteførande tiltak ikkje førte fram og ein ikkje kunne sende dyr til slakt.
Fjørfe kan smittast med mange ulike salmonellavariantar. Dei vanlegaste i Noreg er S. Typhimurium og variantar som ofte er sette i samband med smitte via fôr.
Bakteriane S. Gallinarum biovar Pullorum og S. Gallinarum biovar Gallinarum er årsak til sjukdommane «kvit kyllingdiaré» og «hønsetyfus». «Kvit kyllingdiaré» er ein alvorleg sjukdom hos hønsefuglar som gir dårlege klekkeresultat og mange døde kyllinger. «Hønsetyfus» er ein alvorleg sepsistilstand som ein i hovudsak finn hos vaksne dyr.
Bakteriane kan overførast frå eggstokkane hos høna til rugeegget, og dersom mange av egga er infisert, vil klekkeresultatet bli dårleg, og ein kan finna mange sterkt svekka kyllinger like etter klekking. Dersom færre egg er infiserte, vil ein først merka sjukdommen når kyllingane er 5 til 10 dagar, og sjukdommen vil ha størst omfang i andre og tredje leveveke.
Sjuke kyllinger verkar nedstemte, heng med vengene og har diaré. Anstrengt respirasjon kan også vera eit tydeleg symptom. Tapa kan vera store, men varierande, frå små til opptil 100 %. Overlevande kyllingar kan verke svekka etter gjennomgått infeksjon kan, og ein viss del av dyra kan vera smitteberarar opp til vaksen alder.
Salmonellose hos småfugl skuldast oftast ein bestemt variant av bakterien S. Typhimurium. Ved sjukdomsutbrot ser ein sjuke eller daude småfuglar ved fôringsplassen om vinteren, og det er mest finkefuglar som blir sjuke.
Smitte finst truleg permanent i småfuglpopulasjonen, i form av friske smitteberarar, og smitteoverføring mellom fuglar skjer via fôr/fôringsbrett som er ureina med avføring.
Kattar og hundar kan smittast dersom dei fangar sjuke fuglar på fôringsplassen, og menneske kan smittast ved at dei får i seg fugleavføring med smitte frå bakken eller ved handtering av fuglebrett.
Småfugl kan også introdusera salmonellasmitte i næringsmiddelbedrifter og fôrlager/driftsbygningar for husdyr.
Sjukdomsteikn og diagnostikk
Vanlegaste symptom er diaré, men av og til kan ein sjå alvorlegare symptom, av og til dødsfall, spesielt hos unge, gamle eller svekka individ. Sjukdommen blir behandla med væsketilførsel og diett. Antibiotika blir som regel ikkje brukt.
Ein finn S. Dublin særleg hos unge kalvar. Ved utbrot i ein nysmitta buskap kan tapstala bli høge. I svært akutte tilfelle kan ein sjå sepsis med høg feber og sterkt påkjent allmenntilstand. Kalvar kan også få alvorleg lungebetennelse, og død er vanleg. Ofte er det dominerande symptomet diaré, av og til komplisert med leddbetennelse. Hos vaksne dyr kan ein finna abort og jurbetennelse. Det er sjeldan at denne varianten infiserer buskapar utan at dyra viser klinisk sjukdom.
S. Typhimurium kan vera årsak til klinisk sjukdom hos storfe i alle aldrar, og det er ikkje uvanleg med alvorleg sjukdom og død også hos vaksne dyr. Dominerande symptom er høg feber, sterk allmennpåkjenning og til dels blodig diaré. S. Typhimurium kan også infisera buskapar utan at dyr blir klinisk sjuke.
Salmonella kan infisera svin utan at ein ser teikn på sjukdom. Bakteriane kan invadera tarmslimhinnene og gi diaré. Tyntflytande, sterkt gulfarga «karrygul» diaré hos grisar, frå avvenning til 5-6 månaders alder kan vera teikn på infeksjon med Salmonella. Diaréen varer vanlegvis i 3-7 dagar og kan bli blodig. Nokre grisar kan døy på grunn av væsketapet. I sjeldne tilfelle er infeksjonen årsak til feber og abort hos drektige purker.
S. Cholerasuis er spesielt tilpassa gris og kan vera årsak til svært alvorlege sjukdomsutbrot med generell infeksjon (sepsis), kraftig allmennpåkjenning, raudleg misfarging i huda (cyanose), luftvegssymptom, diaré, abort og mange døde dyr.
«Kvit kyllingdiaré» kan være akutt med få spesifikke funn ved obduksjon. Ved lengre tids sjukdom kan ein sjå spreidde, lyse knutar i lever, bukhinnebetennelse, blindtarmbetennelse, manglande oppsuging av plomma og plommesekkbetennelse. I nokre tilfelle kan ein sjå lyse, svulstaktige knutar i lungene, hjarta og kråveggen. Nokre kyllinger kan også få leddbetennelse, særleg i haseledda. Hos vaksne dyr kan ein finna eggstokkbetennelse.
Ved histologisk gransking ser ein multifokal, nekrotiserande eller pyogranulomatøs betennelse i affiserte organ. Diagnosen kvit kyllingdiaré blir stilt etter dyrking og identifisering av bakteriane. Vidare er det nyttig å påvise serumantistoff mot bakteriane ved hjelp av agglutinasjonstestar, ikkje minst for å finne friske smitteberarar. Ein må likevel vera merksam på at også andre salmonella-artar kan gi positive serologiske resultat.
Sjuke fuglar brusar med fjøra og verkar dorske og trege. Dei døyr ofte av sepsis etter å ha vore sjuke i ein til to dagar.
Infeksjon med Salmonella er den nest vanlegaste zoonosen hos menneske i Noreg, men dei fleste av desse er blitt smitta i utlandet (ca. 75 %). Vanlege symptom er diaré, magesmerter, kvalme, hovudverk og feber. Les meir om salmonellose hos menneske hos Les meir om salmonellose hos menneske hos Folkehelseinstituttet.
Diagnostikk
Diagnostikken er basert på bakteriologisk dyrking frå eigna prøvemateriale og typing av påviste Salmonella.
Det er viktig å karakterisera isolata for å finne ut av sjukdomsutbrota og for å spora opp smittekjelder. Ein brukar metodar som fagtyping, undersøking av resistenseigenskapar og ulike molekylære metodar som pulsfelt-gelelektroforese (PFGE) og multi-lokus variansanalyse (MLVA) for å karakterisera Salmonella.
Veterinærinstituttet er nasjonalt referanselaboratorium for Salmonella frå fôr, dyr og mat.
Førekomst
Salmonellabakteriar finst over heile verda, ofte hos symptomfrie smitteberande dyr og menneske. Det er sjeldan at norske husdyr er smitta med Salmonella. Ein kan finne friske smitteberarar av Salmonella Diarizonae serovar 61:k:1,5,7 hos sau og eksotiske krypdyr som skilpadder, øgler, og slangar er ofte berarar av Salmonella.
S. Typhimurium er noko utbreidd hos ville fuglar og piggsvin i Noreg, og desse dyra kan vera ei kjelde til salmonellainfeksjonar hos både andre dyr og menneske.
Førekomsten av Salmonella i storfe-, svine- og fjørfepopulasjonane er estimert til å vera under 0,3 %. I eit internasjonalt perspektiv er dette svært lågt. S. Typhimurium er den vanlegaste serovarianten. Molekylær typing (PFGE og MLVA) har vist at denne bakterien isolert frå husdyr ofte er same varianten som hos vill småfugl.
Historia viser at salmonellavariantar som har vore relativt sjeldne brått aukar i betydning og blir dominerande som sjukdomsårsak hos ein eller fleire dyreartar. I løpet av dei siste åra har monofasiske S. Typhimurium blitt svært vanleg hos husdyr i Europa. I Noreg har ein sett nokre få tilfelle av denne varianten hos fleire dyreartar.
S. Dublin blei påvist i ein buskap i Time i Rogaland i samband med alvorleg sjukdom hos ein kalv. Før dette blei bakterien påvist i ein lymfeknute undersøkt i overvakingsprogrammet for Salmonella. I eit utbrot i Trøndelag på 1970-talet blei rundt 35 buskapar råka. Utbrotet førde med seg store tap og er den største salmonellaepidemien som er registrert hos storfe i Noreg.
I dei fleste landa i Europa, som i til dømes Danmark, blir S. Dublin rekna for å vera den mest utbreidde og tapsbringande salmonellosen hos storfe, og infeksjonen er funnen i 15-20 % av danske storfebuskapar.
Det er sett ein viss auke i tal buskapar med klinisk salmonellose der årsaka er S. Typhimurium. Det er uvisst om dette skuldast ei reell auke, betre laboratoriediagnostikk eller betre overvaking i buskapane. Det er ikkje sett fleire salmonellafunn i overvakingsprogrammet for storfe.
Det er sidan 2001 blitt påvist salmonellose med S. Typhimurium fagtype DT 104 i 3 mjølkebuskapar. Denne fagtypen er er ikkje ønska i storfeholdet fordi den ofte er resistent for mange antibiotika som ampicillin, tetrasyklin, kinolon, kloramfenikol, streptomycin, sulfonamid og trimetoprim. Med unntak av hest så er fagtype DT 104 ikkje påvist hos husdyr, ville dyr eller fuglar her i landet. Truleg var buskapane smitta av menneske.
Dyr kan vera berarar av S. Typhimurium ei viss tid, men med få unntak kvittar storfe seg med smitten etter nokre veker til månader.
S. Cholerasuis finst ikkje i Noreg, men bakterien finst i fleire europeiske land og er vidt utbreidd i USA. Det er viktig å hindra at den blir førd inn til Noreg i samband med importar av gris.
Kvit kyllingdiaré blei første gong diagnostisert i Noreg i 1929, og sjukdommen var eit betydeleg problem fram til 1950-talet. I perioden 1947-1955 blei talet på positive flokkar redusert frå 33% til 0 % som ein følgje av obligatorisk prøvetaking og avliving av smitta flokkar, og det norske kommersielle fjørfehaldet var av dei første i verda som blei kvitt sjukdommen.
I perioden 1959 – 2003 blei ikkje sjukdommen rapportert, men i 2003 blei sjukdommen påvist i ein hobbyhøns-flokk med diaré og auka dødelegheit dei første levevekene. Sjukdommen blei påvist igjen i 2005, denne gongen hos ei vaksen høne frå ein hobbyflokk.
Salmonellose-utbrot på fôringsplassar for småfugl er blitt påvist her i landet sidan 1960-talet. Sjukdommen finst i heile landet, men førekomsten varierer frå år til år.
Overvakning
Norske styresmakter har sidan 1995 kontrollert mat, dyr og dyrefôr, og resultata viser at Salmonella er svært lite utbreidd hos husdyr, i mat og i fôr i Noreg, samanlikna med dei fleste andre land.
På grunn av denne dokumentasjonen kan Noreg krevja tilleggsgarantiar ved import av levande dyr eller relevante produkt frå EU og andre land.
Gå til overvåkningsprogrammet.
Tiltak
Salmonellose er ein liste 2-sjukdom. Når bakterien blir påvist hos husdyr, blir det straks sett i verk tiltak for å fjerna smitten frå buskapen, for å hindra spreiing til andre buskapar og for å unngå ureining av produkt. Ein set også i gang tiltak for å finna årsak til smitten.
På grunn av grundig dokumentasjon på at Noreg har spesielt låg førekomst av Salmonella i storfe-, svin- og fjørfepopulasjonar, kan norske styresmakter krevja tilleggsgarantiar ved import av levande dyr og dyreprodukt frå EU.
Den kliniske overvakinga som skjer ved dagleg stell av husdyr er svært viktig. Den offisielle overvakinga testar berre eit lite utval av dyr, så den daglege kliniske overvakinga er viktig for å oppdaga nye tilfelle. Rask tilkalling av veterinær og prøvetaking av sjuke dyr er difor eit viktig bidrag til å halda ved lag vår gode salmonellastatus.
Når salmonella-smitte blir oppdaga, blir det straks sett i verk tiltak for å fjerna smitten og hindra spreiing. Undersøkingar blir også sette i gang for å finna årsak til smitten.
Aktuelle smitteførebyggjande tiltak i buskapar er smittesluse, varsemd ved innkjøp av dyr og tiltak for å halda fuglar, ville dyr, kattar og hundar ute av fjøs og fôrlager. Folk med diaré bør ikkje få tilgang til fjøs og fôrlager. Andre tiltak, som skilje mellom ulike aldersgrupper, og ulike hygienetiltak som reduserer smitterisikoen, er viktige for å hindra spreiing av smitte innan buskapen.
Det er ikkje lov å vaksinera dyr mot Salmonella i Noreg.
Verksemder som produserer fôr og mat har krav til eigne kontrollsystem for Salmonella.
Enkelte dyr kan vera livslange berarar av S. Dublin. I periodar vil desse skilja ut bakteriar til miljøet rundt, særleg i når dei er stressa, som ved transport, drektigheit og kalving. Det er krevjande å rydja ut S. Dublin, og det vil vera viktig å hindra denne bakterien frå å etablera seg i den norske storfepopulasjonen.
Ein bør unngå å setja opp fôringsbrett der fuglane kan sitja i matfatet. Ein kan bruka hengande fôringsinnretninger som fôringssylindarar med sitjepinnar, meisebollar eller liknande for å hindra at fôret blir ureina med fugleavføring. Bakken under fôringsinnretningane vil vera ureina, og fuglar som duer, trost og raudstrupe, som ofte sit og et på bakken, kan vera utsette for smitte.
Ved sjukdomsutbrot kan det vera fornuftig å flytta fôringsplassen, eventuelt stengja ned fôringa i nokre veker.
For å unngå smitte til menneske bør ein unngå å koma i kontakt med fugleavføring. Born er særleg utsette og bør ikkje leika nær fuglefôringsplassar.
Sjuke fuglar må ikkje takast i pleie, og daude fuglar bør fjernast på forsvarleg måte. Ein bør bruka plastpose som blir vrengt rundt fuglen. Såpevask etter handtering av daud fugl og etter stell av fôringsanlegg er viktig.
